अथ स्मार्त कर्मकारिका
[प्रायश्चित्तं]
संकल्प: स्वस्तिवाक विप्रवरणं भूतानिस्मृति: । पंचगव्यै: भूमिशुध्दि: मुख्यदेवता पूजनं ॥
अग्निप्रतिष्ठा सूर्यादिग्रहस्थापनपूजन । देवतान्वाहित पात्रासादनं हविषां कृति: ।।
यथाक्रमं त्यागहोमौ इति पूर्वांग क्रम: ||
पूजास्विष्टं नगाहुत्या बलि: पूर्णाहुतिस्तथा ॥ पूर्णपात्रविमोकादि अग्न्यार्चनांतेऽभिषेचनं ।
मानस्तोकेतिभूतिश्र्च देवपूजाविसर्जने । श्रेयोदान दक्षिणादिदानं कर्मेश्र्वरार्पणं ॥
क्रमोऽयमुत्तरांगानां प्राय: स्मार्तेष्विति स्थिति ॥
आपण जे नेहमी कर्म करतो त्याचा एक क्रम आहे. त्यालाच याज्ञिक भाषेत कारिका असे म्हणतात त्यातुनच कर्म कसे करावे पूर्वतयारी इ.माहिती मिळते साधारणपणे कर्माची कारिका पुढील प्रमाणे. कर्माचे मुख्य दोन भाग पडतात एक पूर्वांग व दुसरा उत्तरांगहोय.
शरीरादी शुध्दिसाठी प्रायश्र्चित्त [द्रव्योत्सर्ग,गोपूजन, जपादी, पंचगव्य होम प्राशनादी कुष्मांडाहोमादी]
देशकालउच्चारण करुन मुख्य संकल्प करुन निर्विघ्नतेसाठी गणपति पूजन करावे कर्म पुष्टिस पुण्याहवाचन ,पंचसूनादोषपरिहारार्थ मातृका पूजन पितृतृप्तर्थं [पित्रादि तृप्तिस] नांदिश्राध्द कर्मनिष्पर्थ [कर्म करण्यास ] आचार्यादि [आचार्य ,ब्रह्मा, उपाचार्य्,ऋत्विज,सदस्पति गाणपत्य उपदृष्टा होतादि ] आचार्यांच्या कडुन संकल्प भूमिशुध्द्यादि कर्म मुख्य् देवता स्थापन पूजन [ आवरण देवता,परिवार देवता अंगपूजा पुष्प पत्र्यादी पूजन ,आवरण पूजन ] अग्निस्थापन कुंड अग्नि संस्कार आदित्यादिनवग्रह देवता स्थापन पूजन अन्वाधान पात्रासादनादि कर्म ग्रह ,मुख्यदेवता हवन इत्यादीं कर्म हे पूर्वांग समजले जाते .
स्विष्टकृतादि प्रायश्र्चित्ता कर्म बलिप्रदान पूर्णाहुति अभिषेक अग्न्यार्चन विभूतिग्रहण श्रेयोदान आचार्यादि पूजन गोदानादि दक्षिणा प्रदान आशिर्वादग्रहण कर्म ईश्वरार्पण हे उत्तरांग

यज्ञ ही एक ही एक अशी संस्था आहे ज्या मध्ये अनेक सदस्य किंवा पदाधीकारी असतात. नित्य अनुष्ठानात याला इतके महत्व आजकाल दिले जात नाही मात्र काही विधी[ श्रौतादि यागात] याला अत्यंतिक महत्व आहे किंवहुना त्या पदाशिवाय याग होतच नाही . आता या सर्व सदस्यांची माहीती करवुन घेऊ . 

मुख्य आचार्य :- यज्ञातील अत्यंत मुख्य पद म्हणजे आचार्यपद होय ही व्यक्ति ब्राह्मणांच्या श्रेष्ठकुलामध्ये जन्मलेला असावा वेद-विद्येत प्रविण (विव्दानांचा) मुकुटमणी सर्वप्रकाराच्या हस्तादि क्रियां प्रविण  ज्योतिषशास्त्र प्रविण  आचार्यांच्यां आज्ञेचे उल्लंघन होता कामानये. क्रोधी, लोभी, कपटी, धूर्त, विधूर, वैरागी, इ, व्यक्ति या पीठावर योग्य नव्हे. आचार्यांचे वर्तन पाहुन लोकांच्या मनामध्ये प्रेम सदभावना उत्पन्न होतील असे असावे.

उपाचार्य ;-  आचार्यांच्या उपस्थितीत किंवा अनुपस्थितीत आचार्याव्दारा निर्दिष्ट कार्य उपाचार्य पूर्णकरतो गरजेनुसार यांची संख्या एकापेक्षा अधिक असुशकते. 

ब्रह्मा :- सृष्टि निर्मितीस जेवढा ब्रह्मा महत्वाचा तसाच यज्ञकार्यात ब्रह्माचे यज्ञाचे संचलन व त्यातील कमतरता व सुधारणा याचे भान ठेवावे लागते कर्माची सफलता व असफलता यांची संपूर्ण जबाबदारी ब्रह्म्यावर असते. यांची निवड करताना  विषेश दक्षता घेतली पाहीजे. कर्म कितिही विस्तारीत [मोठ्या प्रमाणात ] असले तरी ब्रह्मा मात्र एकच असावा. यांचे स्थान दक्षिण दिशेस असते. याच ठिकाणी दानव, प्रेत,पिशाच, चोरादि अनिष्टांचे  निरसन होण्यास ब्रह्मा आवश्यक असतो.  ब्रह्मा चारीवेदांचा ्ज्ञाता ,धर्मज्ञ उच्चकुळात जन्म श्रोत्रिय व पवित्र असावा लागतो . आळशी ,विधुर, वाझ असुनये. 

ऋत्विज ;- यज्ञ पुरोहिताचे रूप कार्य संपादन करणा-या व्यक्तिस “ऋत्विज” असे म्हणतात. यांचीही संख्या एकापेक्षा जास्त असते.जितके कुंड तितके ऋत्विज संख्या हवी. 

होता :-  ऋग्वेदाच्या मंत्राचे पठण करणारा ” होता ” 

उद्गाता :- सामवेदांचे गायन करणारा “उद्गाता” 

अध्वर्यु :-  हातानी यज्ञाची क्रिया समजावणा-या व्यक्तिस ” अध्वर्यु” म्हणतात  हा यजुर्वेदाचां ज्ञाता असावा.

उपदेष्टा :- उपदेश देणारा गुरुवत पूज्य व्यक्तिस “उपदेष्टा” असे म्हणतात. नित्य सायंकाळी यज्ञामध्ये करणीय  कर्माचा उपदेश देतो.

गणपती :- बुध्दीचे प्रतिक वाक्पटु पुरोहित असतो. विभिन्न प्रकारची मांडणी मंडल .अलंकार रचना करणे श्रृती वाक्याचे उध्दरण याचे व्दारे होते. पहीली वराहुती यांच्या व्दारे होतो.

सदस्यपति :- यज्ञकार्यातील सभांचा संचालक  अध्यक्ष कोणते कार्य कॊणास द्यावे ,कोणास बहिष्कृत करावे, याचे निर्णय ही व्यक्ति घेते.

सर्वोपद्रष्टा :- यज्ञातील सर्व कार्यातील त्रुटींचा सामुग्रींचे निरिक्षण ,त्यांचे व्यवस्थापन करणे यांची जबाबदारी जास्त असते. 

संहिता पाठी :- प्रत्येक वेदासाठी एक -एक या प्रमाणे चार संहिता पाठी असतात पूर्वादी चार दिशेस यांचे स्थान असते. यास त्या-त्या वेदांच्यामूर्ती असे संबोधले जाते. जसे ऋग्वेदमूर्ती, यजुर्वेदमूर्ती, सामवेदमूर्ती, अथर्ववेदमूर्ती. वेदांचे पठण करणे हे त्यांचे कार्य असते.  

स्तोता :- विभिन्न स्तोत्रांचे पठण करणे , आरती,मंत्रपुष्पादिचां विषय यांच्या आधिपत्याखाली येतो. होता वैदिक कर्माचा ज्ञाता  तर स्तोता स्मार्तकर्मचां ज्ञाता. असतो 

कुंडाचार्य :- कुंडाच्या अधिपतिनां कुंडाचार्य म्हणतात. यांचीही संख्या कुंडविस्तारा प्रमाणे एकापेक्षा जास्त असुशकते. 

यज्ञ प्रवक्ता :- यज्ञाचे संपादन ,यज्ञीय क्रियांचा प्रचार प्रसार मुख्य अतिथी, विषेश अतिथी विव्दान यांचा सत्कार सन्मानादि सर्वक्रियांचे संचालन यांचेव्दारे होते.

जपिया :- यज्ञकर्मानुष्ठानांच्या अंगभूत ग्रह वास्तु, अन्य देवतेचे जपासाठी नियुक्ति केलेल्या ब्राह्मणांना जपिया असे संबोधले जाते.

इतक्या सर्वांच्या सहकार्यांनेच यज्ञक्रिया केलीजाते. म्हणुनच यास संसदेचेच स्वरूप दिले आहे.